Sương sớm còn vương trên những viên gạch rêu phong, Thành Cổ Đồng Hới hiện ra trước mắt tôi như một nhân chứng bất tử của thời gian. Ba thế kỷ binh biến đã khắc lên từng vết nứt, từng mảng tường loang lổ câu chuyện không lời. Tôi đứng lặng, tim đập mạnh trước vẻ đẹp của sự tàn tạ hùng tráng này.
Năm 2015, khi lần đầu dẫn đoàn khách Bayditravel đến đây, tôi đã không cầm được nước mắt khi nghe cụ Mười kể về 16 chiến sĩ trẻ tử thủ dưới mưa bom B52. Hôm nay, tôi trở lại viết về nơi này – không chỉ như một điểm đến du lịch thông thường, mà như một cuộc hành hương về với cội nguồn lịch sử Quảng Bình.
Lịch sử Thành Cổ Đồng Hới và giá trị văn hóa
“Đá không biết nói, nhưng đá biết khóc” – câu nói của cụ Nguyễn Đình Khai, 92 tuổi, người gìn giữ bí tích thành cổ, vẫn văng vẳng bên tai tôi. Những viên gạch nung đỏ au, vượt qua bão biển, chiến tranh và thời gian, vẫn kiên cường đứng đó – chẳng phải là biểu tượng hoàn hảo cho tinh thần bất khuất của người Quảng Bình đó sao?
Quá trình hình thành và phát triển
Không ngẫu nhiên mà Chúa Nguyễn Phúc Nguyên chọn vị trí này để xây thành vào năm 1630. Đứng ở đỉnh tháp canh đông bắc, bạn sẽ hiểu: nơi đây kiểm soát được cả đường thủy lẫn đường bộ, là chìa khóa chiến lược bảo vệ xứ Đàng Trong.
Cụ Lê Văn Thức, 86 tuổi, hậu duệ đời thứ 9 của người thợ xây thành, kể lại: “Ông cố tôi ghi trong gia phả rằng mỗi viên gạch phải ủ trong hỗn hợp nước biển, mật mía và vôi sò suốt 49 ngày trước khi xây. Bí quyết này giúp thành đứng vững 300 năm, dù bom đạn, bão lũ tàn phá.”
Có gì đó đẹp đẽ đến rưng rưng khi nghĩ về những bàn tay thợ thuyền xưa, họ xây không chỉ bằng đất đá, mà bằng cả niềm tin vào một công trình vĩnh cửu.
Kiến trúc đặc trưng và giá trị nghệ thuật
“Thành Đồng chẳng phải thành đồng, mà là thành gạch, thành tim người Đồng Hới” – cách ví von đầy ý nghĩa mà người dân Đồng Hới vẫn thường truyền miệng, thể hiện lòng tự hào về mảnh đất kiên cường.
Từ trên cao, cấu trúc hình vuông cân đối với chu vi 1.5km của thành hiện ra như một tác phẩm hình học hoàn hảo. Điều làm tôi kinh ngạc không phải vẻ đồ sộ, mà là sự tinh tế: mỗi góc có một vọng lâu (tháp canh) hình bát giác cao 6m, đặt ở vị trí tính toán chuẩn xác để quan sát mọi hướng tiến công.
Một chi tiết ít người biết: hệ thống ống dẫn nước bằng gốm sành, mỗi ống dài 0.7m, xếp thành đường hầm ngầm dưới lòng thành, điều tiết nước vào mùa mưa, dẫn nước sinh hoạt vào mùa khô.
Giá trị văn hóa – lịch sử
Bên cạnh giá trị kiến trúc, thành cổ còn ăn sâu vào tâm thức người dân như một biểu tượng văn hóa. Tôi sẽ không quên cảnh các cụ già Đồng Hới dậy từ 4 giờ sáng, tập dưỡng sinh dưới chân thành, rồi ngồi kể cho nhau nghe những câu chuyện xưa.
“Hò khoan Lệ Kỳ” – điệu hò lao động riêng của bà con Quảng Bình – nay vẫn được bảo tồn. Điệu hò này từng được thợ xây thành xưa cất lên để động viên tinh thần, với những câu mang ý nghĩa về sự kiên cố và bền vững.
Độc đáo hơn, lễ hội “Uống nước nhớ nguồn” diễn ra vào rằm tháng Bảy, khi hàng trăm đèn hoa đăng thả xuống Nhật Lệ, tưởng nhớ 17 chiến sĩ hi sinh năm 1965.
Các sự kiện lịch sử và truyền thuyết gắn liền
Một câu chuyện ít người biết: năm 1885, khi tàu chiến Pháp nã pháo vào thành, bé Năm Tịnh – lúc đó chỉ mới 7 tuổi – đã liều mình chạy qua làn đạn để cắm lá cờ triều đình trên đỉnh tháp canh phía đông. Lá cờ ấy đã truyền cảm hứng cho quân dân trong thành chiến đấu thêm 3 ngày nữa, đủ để sơ tán dân thường ra khỏi vùng giao tranh.
Thành cổ Đồng Hới từng là mục tiêu bắn phá ác liệt trong chiến tranh chống Mỹ, đặc biệt trong những năm 1965-1972. Nơi đây là minh chứng cho tinh thần chiến đấu kiên cường của quân và dân Quảng Bình. Du khách có thể cảm nhận sâu sắc những dấu tích lịch sử và sự hy sinh khi tham quan di tích này.
Hiện trạng bảo tồn và công tác trùng tu
Bước chân trên những viên gạch cổ, tôi trăn trở: làm sao giữ được hồn cốt thành xưa mà vẫn đáp ứng nhu cầu phát triển du lịch? Đây cũng là câu hỏi mà dự án trùng tu 43 tỷ đồng (2018-2023) đã cố gắng giải quyết.
Điều làm tôi ngưỡng mộ: 27 thợ đá từ Thanh Hóa đã sống tại chân thành suốt 4 năm để tìm hiểu “tính cách” của từng loại đá cổ. Họ nghiên cứu phương pháp xây dựng truyền thống, thậm chí tự tay nung gạch theo công thức xưa. “Chúng tôi không đến để sửa, mà để học và kế thừa,” Trưởng nhóm thợ Nguyễn Văn Quảng nói với tôi trong một buổi chiều mưa phùn.
Thành cổ Đồng Hới đã được công nhận là Di tích Quốc gia từ năm 1984 (theo Quyết định 147/VH-QĐ). Với những giá trị lịch sử và kiến trúc độc đáo, di tích này được kỳ vọng sẽ tiếp tục được đầu tư, bảo tồn xứng tầm.
Hướng dẫn tham quan & trải nghiệm Thành Cổ Đồng Hới
Bạn có biết cảm giác bước qua cổng thành vào lúc sương sớm, khi âm thanh duy nhất là tiếng gió rì rào qua kẽ đá? Tôi đã rơi nước mắt trong khoảnh khắc đó – không phải vì buồn, mà vì cảm nhận được sự kết nối với những người đã đi qua cổng này hàng trăm năm trước.
Bayditravel luôn khuyên du khách: đừng vội check-in rồi chạy đi. Hãy sống chậm lại. Hãy lắng nghe thành cổ thì thầm.
Địa chỉ, vị trí và cách di chuyển
Thành cổ nằm tại số 24 Quách Xuân Kỳ, phường Hải Đình, TP Đồng Hới – chỉ cách sông Nhật Lệ 200m về phía tây. Tọa độ GPS: 17.4745°N, 106.6002°E, điểm hoàn hảo để bạn ghim trên Google Maps.
Từ ga Đồng Hới, bạn có thể:
- Đi bộ khoảng 1.2km (15 phút) – cách thưởng thức phố phường Đồng Hới tuyệt vời nhất
- Đi taxi Mai Linh (0523.822.822): 30-40.000đ, đã niêm yết giá
- Thuê xe đạp từ Sun Hotel (50.000đ/ngày) – lựa chọn yêu thích của khách du lịch
Bí mật nhỏ: bác Năm bán nước dừa trước cổng thành từng là hướng dẫn viên 20 năm. Hôm trước, tôi mua nước dừa 15.000đ và được bác kể chuyện về đường hầm bí mật chưa từng có trong sách. Đáng giá hơn bất kỳ tour guide chính thức nào!
Thông tin tham quan cần biết
Cập nhật mới nhất:
- Giờ mở cửa: 6h-19h hàng ngày, kéo dài đến 22h vào đêm rằm
- Giá vé: Miễn phí! (Tin vui: dự kiến miễn phí đến hết 2026 – khác với thông tin sẽ thu phí trước đây)
- Thời gian vàng: 6h30-8h sáng (sương mù ảo diệu) và 16h30-18h30 (ánh hoàng hôn tuyệt đẹp)
- Dịch vụ: Thuê hướng dẫn viên địa phương (100.000đ/giờ), áo bà ba chụp ảnh (50.000đ/bộ)
Khách của Bayditravel luôn được tặng kèm sổ tay ghi chép, vì những câu chuyện nghe được tại đây – từ người bán nước dừa đến cụ già ngồi câu cá – đều quý giá hơn bất kỳ món quà lưu niệm nào.
Nhớ mang theo: Mũ rộng vành, kem chống nắng, giày đế mềm, chai nước, và điều quan trọng nhất – một trái tim rộng mở, sẵn sàng đắm mình vào lịch sử.
Review từ du khách
Tôi yêu thích việc thu thập những câu chuyện có thật từ du khách, hơn là chỉ đọc review online.
Minh Khôi (nhiếp ảnh gia): “Đêm rằm tháng Tư, tôi vô tình thành nhân chứng của lễ cúng cổ truyền ở góc đông nam thành. Khoảnh khắc cụ già run run thắp đèn lồng đỏ rồi chắp tay khấn vái, tôi rùng mình nhận ra: thành không chỉ là đá mà còn là chốn linh thiêng. Họ còn mời tôi cùng dự lễ. Không nơi nào ở Việt Nam tôi từng cảm thấy được chào đón như vậy.”
Chị Lan Hương (blogger) đến cùng Bayditravel chia sẻ: “Sáng sớm ở thành cổ, khi sương mù vừa tan, tiếng còi tàu từ ga vọng lại hòa với tiếng chim hót trên những bức tường rêu phong. Tôi chợt hiểu vì sao Quảng Bình sinh ra nhiều anh hùng đến thế. Bởi họ lớn lên với thành cổ hằng ngày, làm sao không yêu nước đến tận xương tủy?”
Một góp ý chân thành từ du khách: cần có khu trưng bày hiện vật khảo cổ được tìm thấy trong lòng thành, thay vì chỉ giữ trong kho bảo tàng tỉnh.
Góc check-in, ảnh đẹp và trải nghiệm đặc sắc
“Chiếc máy ảnh chụp được hình, nhưng không chụp được hồn của thành cổ,” tôi thường nói vậy. Tuy nhiên, 5 góc chụp này sẽ giúp bạn gần hơn với “hồn” ấy:
- “Nắng Xuyên Thời Gian”: Chụp từ bên ngoài vào cổng đông lúc 17h-17h30, khi ánh nắng chiếu qua tạo hiệu ứng tia sáng thiêng liêng giữa những bức tường cổ
- “Vết Thương Lịch Sử”: Bức tường phía bắc với những vết đạn loang lổ và rêu xanh bám vào – đẹp nhất lúc sương sớm (6h-7h)
- “Đối Thoại Thế Kỷ”: Góc giữa tháp canh và cây si 300 tuổi, tượng trưng cho cuộc đối thoại giữa thiên nhiên và nhân tạo
- “Cửa Sổ Thời Gian”: Khung cửa sổ vọng lâu đông nam nhìn ra sông Nhật Lệ, đặc biệt ấn tượng lúc hoàng hôn
- “Lối Về Quá Khứ”: Con đường lát đá cổ ở cổng tây, chụp lúc nắng xuyên qua tán cây, tạo bóng đổ huyền ảo
Nếu có cơ hội, đừng bỏ lỡ chương trình “Đêm Thành Cổ” (tối thứ Bảy, 19h-21h) – khi ánh đèn dầu lung linh, các nghệ nhân hò khoan cất giọng kể về những đôi tình nhân xa cách vì chiến tranh, về những người lính canh thành không bao giờ trở về…
Lịch trình gợi ý và kết hợp tham quan các địa danh lân cận
Với 10 năm kinh nghiệm dẫn tour, tôi đã thử nghiệm hàng chục lịch trình và đây là phiên bản hoàn hảo nhất:
- 6h30-8h30: Ngắm bình minh tại Thành Cổ, thưởng thức cà phê sữa đá với bánh mì que nóng từ xe đẩy bà Hai
- 9h-10h30: Khám phá Quảng Bình Quan (cách 1.2km về phía bắc), di tích đánh dấu biên giới xưa giữa Đàng Trong – Đàng Ngoài
- 11h-13h: Ăn trưa tại quán Bà Xứ với món canh chua cá bông lau (đặc sản hiếm) và bánh bèo Quảng Bình
- 14h-15h30: Nhà thờ Tam Tòa – chứng tích chiến tranh gây xúc động mạnh
- 16h-18h: Quay lại Thành Cổ chụp ảnh hoàng hôn, lắng nghe câu chuyện từ cụ Sáu Thận – người từng chứng kiến 16 chiến sĩ tử thủ năm 1965
- 18h30-20h: Dạo biển Nhật Lệ, thưởng thức hải sản tại Làng Chài với món sò huyết rang me không thể bỏ qua
Nếu ở lại đêm thứ Bảy, phiên chợ đêm Đồng Hới là điểm đến không thể bỏ qua, với đặc sản “kẹo Cu Đơ” – món bánh làm từ nước cốt dừa và đường thốt nốt, công thức bí truyền 200 năm của người Quảng Bình.
Cẩm nang bảo tồn, giữ gìn di tích cho thế hệ mai sau
Làm thế nào để du khách trở thành một phần của công cuộc bảo tồn?
- Tham gia “Thành Cổ Xanh”: Chương trình trồng cây chắn gió quanh thành (Chủ nhật đầu tháng) – mỗi cây được gắn tên người trồng
- Ủng hộ nghệ nhân địa phương: Mua sản phẩm thủ công từ gạch vỡ tái chế do làng nghề Đức Ninh sản xuất – 30% doanh thu về Quỹ Bảo tồn
“Bảo tồn không chỉ là việc của các chuyên gia, mà là trách nhiệm của mỗi người đến thăm nơi này,” tôi luôn nhắc nhở du khách như vậy.
Những điều đặc biệt chỉ có ở Thành Cổ Đồng Hới
Một hiện tượng kỳ lạ mà nhiều người không tin cho đến khi tận mắt chứng kiến: vào ngày 20 tháng 7 âm lịch hàng năm (ngày giỗ Chúa Nguyễn Phúc Nguyên), một vệt nắng chiếu qua khe hở ở tường đông tạo thành đường ánh sáng dài chính xác 49m – tương ứng với chiều dài nguyên bản của cổng thành trước khi bị phá hủy.
Khám phá mới: khi đứng tại góc đông nam thành và vỗ tay ba lần, bạn sẽ nghe tiếng vang lặp lại đúng ba lần – hiệu ứng âm thanh độc đáo do thiết kế hình học của tường thành. Hiện tượng này chỉ xảy ra ở một vài công trình cổ trên thế giới và chưa được giải thích đầy đủ.
Câu chuyện, truyền thuyết và nhân vật lịch sử nổi bật
Thành cổ Đồng Hới gắn liền với lòng trung thành của các vị tướng trấn thủ, tiêu biểu là Trấn thủ Hoàng Công Kỳ, người đã hy sinh bảo vệ thành vào năm 1718.
Câu nói “Thà chết với thành, còn hơn sống mà thấy thành mất” thường được truyền tụng để ca ngợi tinh thần tuẫn tiết của ông. Truyền thuyết dân gian còn kể lại rằng tại góc thành nơi ông ngã xuống, cứ vào đêm 22 tháng Chạp hàng năm (ngày giỗ ông), những giọt nước đỏ như máu vẫn rỉ ra từ đá, là “Nước mắt đá” khóc thương vị tướng trung dũng.
Bà Tư Hồng, 78 tuổi, hậu duệ của người thợ đá xây thành, kể với tôi: “Ông nội tôi từng chứng kiến hiện tượng này và ghi lại trong nhật ký. Nhiều người tin rằng nếu chạm vào ‘nước mắt đá’, họ sẽ được tướng Kỳ phù hộ, đặc biệt là những người lính.”
Tháng 8/1964, câu chuyện 43 thương binh ẩn náu trong hầm bí mật dưới nền thành suốt 12 ngày đêm khiến tôi rùng mình. Bác Năm Dần, người tiếp tế lương thực lúc bấy giờ, vẫn còn sống và thỉnh thoảng kể lại: “Bom rơi ngay trên đầu, nhưng bức tường dày 1.2m không sụp đổ. Ngày thứ 11, khi nước uống cạn kiệt, trời đổ mưa đúng lúc – như một phép màu.”
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
- Thời điểm đẹp nhất để thăm thành cổ?
Hoàng hôn tháng 4-5 và tháng 9-10, khi ánh nắng vàng óng tạo bóng dài trên tường thành. Tránh tháng 6-8 (quá nóng) và tháng 11-1 (mưa nhiều).
- Nên mang theo gì?
Giày đế mềm, mũ rộng vành, chai nước, máy ảnh, sổ ghi chép và… khăn giấy (vì nhiều câu chuyện sẽ làm bạn xúc động).
- Có chỗ ăn uống không?
Quán Bà Xứ (đối diện cổng tây) với canh cá dưa chua và bánh bột lọc nhân tôm đã phục vụ du khách từ 1992, giá cả phải chăng.
- Thành cổ có phù hợp cho người cao tuổi không?
Rất phù hợp! Có đường đi bằng phẳng, nhiều ghế đá nghỉ chân, và nhà vệ sinh sạch sẽ ở góc tây nam.
- Có thể thăm thành vào ban đêm không?
Chỉ vào tối thứ Bảy (19h-21h) và đêm rằm hàng tháng (19h-22h).
Kết luận
Ngồi trên tháp canh đông nam, nhìn hoàng hôn đổ bóng lên những viên gạch cổ, tôi chợt nhận ra: Thành Cổ Đồng Hới không chỉ là nhân chứng lịch sử, mà còn là cầu nối giữa quá khứ và tương lai.
Ba thế kỷ đã trôi qua. Những trận chiến đã lùi xa. Nhưng tinh thần bất khuất vẫn hiện diện trong từng viên gạch rêu phong.
Khi bạn tới đây, hãy dành vài phút ngồi yên lặng bên bờ Nhật Lệ, lắng nghe tiếng thời gian thì thầm. Có lẽ lúc đó, bạn sẽ hiểu câu nói của người Quảng Bình: “Chưa đến thành cổ, chưa đến Đồng Hới. Chưa nghe thành kể chuyện, chưa hiểu Quảng Bình.”
Bayditravel tự hào được đồng hành cùng bạn trong hành trình khám phá di sản sống động này – không chỉ như một điểm đến, mà như một cuộc hành hương về với cội nguồn.
Xem thêm: Cẩm nang du lịch
